Антропологијата е наука која го проучува човекот, antropos - човек и logos - учење; пред сè, антропологијата се занимава со митовите, обредите, замрсените роднински односи и племињата изгубени во пустините и прашумите, и секако минатото, па навидум не е поврзана со сегашноста, но дури и најновите технички достигнувања се дел од културниот и општествениот живот на луѓето од нашата планета, иако не го отсликуваат тој живот во целина. Напротив, под медиумската комуникација се наоѓа смислата на вековите, наталожена со помош на културните допири, преплетувања, раздвојувања, спојувања...
Фолклорот не е исклучиво работа на минатото. Тој не е секогаш невистинит, а воопшто не е ’примитивен’ или ’заостанат’. Тој не е само уште еден вид антропологија или гранка на проучување на книжевноста.
Фолклорот е неформален и неофицијален дел од секојдневното искуство кој сите ние заедно го живееме.
Прва молитва на Магна Матер
Нашите древни корени
Неолитот е едно прекрасно време, или како што археолозите го нарекуваат, време на благосостојба. Во утробата на светските цивилизации, заплисната од сончевината на тлото каде се наоѓа, на територијата на Македонија се појавила цела една култура која со своето заминување во тајните на древнините го однеле и својот култ кон Големата Мајка Богинка.
Податоците велат дека овој период на младото камено доба, територијално и временски зависен од многу фактори, се појавил некаде околу 11-12 милениум пред н.е. на Блискиот Исток, за да заврши некаде до 5-4 милениум во студените земји на Северна Европа. Археолошките наоди од овој период во Македонија се ставаат во рамките помеѓу 6 до крајот на 4-от милениум пред н.е.
На нашата територија според археолошките податоци постојат повеќе над двеста неолитски локалитети. Според проверните но и незапишаните извори, на територијата на Скопје и неговата околина ги има повеќе од дваесет и пет. Нели е тоа бројка над која треба да се замислиме. Дали можеби овој квантитет не упатува кон се уште нам неоткриени и недопрени тајни? Толку многу населби на толку мал простор? Дали можеби тоа е начинот и алката преку која треба да си ги бараме своите корени на ова парче тло? До каде ли досега нашата гордост? Да ги спознаеме своите предци и да се нурнеме во длабочините на своето минато.
На чекор до мистеријата
На само неколку километри од центарот на Скопје се наоѓаат два мошне важни археолошки локалитети на кој се пронајдени теракотни предмети на Големите Мајки Богинки. Тоа се Тумба Маџари и локалитетот Церје, крај Говрлево. Ископувањата на обата локалитета се одвиваат неконтинуирано и со спорадични прекини трааат до ден денес, длабоко верувајќи дека можеби во иднина ќе дадат информации со кои можеме да го пополниме камчињата од мозаикот на животот на неолитскиот човек. За разлика од Говрлево кој се наоѓа на оддалеченост од 12 км, Тумба Маџари е локалитет кој и практично е во самото Скопје помеѓу денешните населби Ченто и Маџари во непосредна близина на фудбалското игралиште. Со изградба на претходно споменатите населби, а особено со неконтролираното подигање на дивоградби врз и околу неа, создаден е нов амбиент во кој тумбата дури и не се забележува. Со градежните работи културниот слој е доста оштетени и речиси 3/4 од населбата е неповратно уништена за понатамошните археолошки ископувања. Со самото тоа и ние како наследници на една високо развиена древна култура, остануваме покуси за една цела низа на информации.
Големите мајки богинки
Покрај остатоци од населбински куќи на овие локалитети, значајно место завземаат керамиката, но и наодите од култна пластика, посебно антропоморфната. Пред се тоа е ГОЛЕМАТА МАЈКА БОГИНКА, или Магна Матер, заштитничка на плодноста и куќата, представена на начин што е досега непознат помеѓу неолитските култури од другите балкански простори. Ќе ни дозволи ли креативноста да си поиграме со нашата фантазија и само за момент да замислиме што ли чувствувал тој древен човек додека стоел пред Големата Мајка Богинка? Како што би рекол еден голем поет на дваесеттиот век: дали некогаш ќе го почувствуваме мирисот на цвеќето од пред повеќе илјади години што праисторискиот човек го положувал во нејзина чест.
Овие предмети означени како жртвеници во науката, се уште се далеку и од поимањето на тоа каква им била намената и за што служеле. Правени од керамика можеби се наоѓале во светиот дел од куќата и во нивна чест се вршеле религиозни обреди, поединечно или групно во рамките на семејството. Персонификацијата во представата на жена не е нималку случајна. Жената отсекогаш била заштитничка на биолошката репродукција, само што во овој случај тоа е како продолжување на духовната димензија поврзана со нивните верувања, представувајќи ни концепција на еден се уште недоволно објаснет сегмент од спиритуалниот живот на неолитскиот човек.
Излегувајќи од рамките на традиционалните шаблони на своето време, древниот човек представувајќи ги главите на Мајките богинки им дал иконографски и пелеоетнографски белези, обликувајќи ги притоа тродимензионално. Со што им дал една доза на суштественост, вистинитост но и топлина.
Праисконски корени
Големите мајки богинки се поставени на основа од куќа ни го сугерираат она најважното, најсуштинското, она подзаборавено време, кое всушност е толку едноставно, но од науката издигнато до слики со митски димензии. Тоа само не упатува на една неодолива и недопирлива големина за представата на природата, што праисконскиот човек ја имал пред себе, на која и се поклонувал, која ја почитувал. Една суштински длабока и вечна цивилизациска вистина инкорпорирал во своите култови преку Големата мајка богинка, а тоа е дека каде и да се наоѓа човекот, тој секогаш енергијата ја црпел од земјата, почвата, тлото под него. Онаму каде што се наоѓал.
Ако направиме сублимација од значењето на зборовите куќа и мајка, ќе дојдеме до сличен заклучок. И обете во своето непобитно суштинско значење упатуваат на место кое е сигурно, секогаш заштитнички расположено, поврзано и возобличено со безвременска љубов. Исто како што природата се грижи за својата земја, исто како што земјата се грижи за своите посеви. Исто како што мајката се грижи за своите деца. Еден непрестано реверзибилен и кружен циклус. Една есенцијално безвременски обликувана концепција, еден несоборлив контекст на кружење на енергијата и љубовта низ природата.
Поминувајќи низ разни видови на духовни метаморфози, неолитскиот човек како ненадминат мајстор на своето време, успеал да создаде и олицетвори еден наизглед симпатичен модел на своите верувања. Но, дали тоа е навистина така? Со неговото заминување, заминал и култот кон Големите мајки богинки и можеби никогаш нема да дознаеме дали тоа представувал "експериментален" излет на неговата фантазија или можеби тоа била само имагинација на една популација кој тајните на минатото ги однела со себе до најголеми длабочини?
Почвите се уште кријат огромни и за сега недостапни тајни. Веројатно само природата знае уште колку големи мистерии крие почвата под градот Скопје, а за Македонија и да не зборуваме. И ако не ги истражиме и спознаеме овие, како ли ќе си ги најдеме нашите пра праисконски корени?
Прва молитва на Магна Матер
Сокови од камења, од глинени садови
со капки од извори
се слеваат,
со мирис на нокта…
Небото топи искри
и благослов на својте деца
дава
пред портите на Светот…
Танц околу огниште,
девојки
со мирис
од стопени желби
Во тропот на камен накит и школки
ветрот ја пее химната своја
во линии… на песок пустински,
и очи
и усни
љубат звездени грутки
над болката и страста.
Уште еден ден се роди
со заробен спокој
на родилка.
Oд авторот: инспирирана од Магна Матер, потпис istocna.
Ѓурѓовден
Ѓурѓевдан е пролет празник со кој се одвојува летниот, активниот, од зимскиот, пасивниот период. Обредните елементи кои се пропратен дел на прославата покажуваат дека тој претставува симболично оживување (воскреснување) на природата, па оттаму обредите имаат здравствено превентивни и плодородни карактеристики.
Во очи Ѓурѓовден се палеле обредни огнови од страна на неженети момчињата, прославата е пропратена со песни и игри, а рано наутро се продолжувало со берење билки и нивно плетење. Ова билје се берело и за луѓето (венци се носеле врз главата или околу половината) и за добитокот (закрмување каде што млечајка по аналогија имала централно место. Постарите ги удирале симболично децата и младите со дрен или коприва за здравје, околу половината или главата секој ставал венец од дрен, врба, леска вплетено со гороцвеќе: кукурек, мечкина нога, млечајка и др.
Најпочитуваните места во ѓурѓовденските билкарски обреди сепак биле наменети за дренот и врбата. Некаде гранчињата од дренот, пофитот или врбата се ставале под перницата за здравје, а девојките за сонување на избраникот. Од врбата или оревот младите правеле свирки со кои младите наутро го повикувале населението на вода, а свирките потоа ги фрлале во водата (симбол на отфрлање на старото и доаѓање на новото доба).
Ритуалното капење на младите некаде се вршело под воденичното тркало од кое се фаќала вода со која се прскале домашните и добитокот за задравје и плодност, како и самата куќа за секаков напредок. Во обид да се преземе демонската вегетативна сила, младите се валкале во житото или тревата, се нишале на нишалките поставени на дрен (некаде леска, даб) при што се пееле обредните песни кои симболизирале будење на природата и песните со љубовни мотиви кои укажуваат на претстојниот период кога младите се врзуваат. Вообичаено било и кревање на врева некаде со метални предмети, со гласно пеење или со музички инструменти.
На тој ден особено внимание се полагало на добитокот, венците се ставале на нивните рогови, во храната, се кителе плевните, добитокот се водел низ лачните венци. Во полињата и лозјата старите носеле гранчиња или крстови од дрен или леска, со што и во аграрот се внесувала магичната сила на новото лето. Тој ден јагнињата се одделувале од мајките, а овците за првпат во новата година биле молзени, стоката се ‘закрмувала’ со гороцвеќе, сол и трици, тој ден најчесто добитокот се пуштал првпат на пасење. Таму каде што се обавувало првото пасење забележани се и обреди поврзани со заштита од уроци на стоката и нивната млечност.
Ѓурѓовден се смета и за ден кога многу успешно се правеле магии, особено црна магија, магија насочена против стоката и љубовна магија. Поради таквото верување на овој ден луѓето со особено внимание ја варделе стоката, поставувале катран на вратите како силен апотропејон или фрлале просо или пченица со верување дека маѓепсничката прво треба да ги преброи зрната па потоа да и успее магијата.
На Ѓурѓовден обредно се колело јагне, како жртва за напредок и плодност, некаде колењето се обавувало во секое домаќинство, а некаде овој обред се вршел при светилиштата, записите или верските храмови. Се колело првороденото машко јагне, со бела боја. Колењето се обавувало најчесто врз прагот на домот, или доколку се обавувало на некое друго место макар една капка крв од жртвата се прскала на прагот (култ на претците).
avtorizirani terenski istrazuvanja
Лада - божицата на љубовта
Поттикната од Перуновата божицата на љубовта... како и многу други кои словенската митологија ја почувствувале како инспиративен извор на својте дела, (дури и Русите на своето омилено возило му го дале нејзиното име ), почнувајќи од фолклорот, особено преку вештите раце на жените кои нејзините знаци ги преточувале во везови преку мотиви на зрели овошни плодови, цветови, бујни гради и други знаци на женската плодност, неретко пропратени и со сончевите симболи без кои плодноста би била невозможна, па `се до книжевните дела на Мирослав Крлежа и др. од каде се црпат извори кон нејзиниот култ...добив желба да ви го претставам нејзиното величество;
Лада - божицата на љубовта, убавината, плодноста и летото
Tаа е наследничка на божицата на пролетта, Весна, од која ја превзема разбудената природа и го продолжува она што Весна го започнала, создавањето на плодовите и убавината на цветните ливади, шуми, летната природа... oна што Весна ќе го расцветала, Лада го претворала во плод.
Во нејзина чест младите се собирале на излети во природа, најчесто во оние денови кои подоцна христијанството ги обележува како иванденски, во почетокот на јули. Русалките пееле и играле во нејзина чест со рефрените
“о Ладо...“ или “о Љељо...“ ,
“ој убави млади моми, Ладо, Ладо...“,
а момците ритуално плетеле цветни венчиња со кои ги кителе девојките. Истите тие венци момците си ги носеле дома и ги закачувале на влезната врата или по ѕидовите во својте соби. Во чест на Лада, Словените го чувале последниот ожнеан сноп жито врзан со црвен конец за магиски цели, да се поттикне растот на билките и да се измоли дожд во сушните периоди.
Некои ритуали ги изведувале само девојки, сосема голи. На вратило за предење ставале дрвена коњска глава накитена со иванденско цвеќе и јаболки петровки, па симулирале јавање, палеле брезови кори и бирале една меѓу нив која ја заменувала самата божица Лада.
Огнот, кон кој Словените имале особен култ, припишувајќи му чудотворна моќ, бил задолжителен во обредните игри како сончев симбол - младите палеле и прескокнувале огнови, пееле и играле, во чест на Лада. Лада била обожавана и поради својата телесна убавина. Таа била најубавата словенска жена, со бел тен, златеникава, а понекогаш црна долга коса и крупни очи со боја на темјанушка. Усните и биле сочни, долната усна со боја на јагода, а горната на малина. Имала витко тело, бујни гради и мирисна кожа. Таа била заносна и привлечна, па ја славеле и при венчавки или во љубовни болки.
Но Лада била уште повеќе обожавана поради својата духовна убавина, на која и се припишувале милоста, љупкоста, женската нежност и суптилност, и секако љубовта. Од природните убавини и појави на Лада припаѓале Сонцето, топлите летни ноќи и летниот дожд, а од предмети - цветните венци и сноповите жито.
Од животните имала власт над петли, елени и орли, а од растенијата и припаѓале цреша, липа, глуварче, божур и темјанушки. Култните места најчесто биле во полињата и ливадите, а од обредите русалките. Таа, може да се каже дека е пандан на Афродита. Покасно христијанство ги покрива функциите на нејзините обичаи и ритуали со Архангел Михаил, со Св. Ѓорѓија - Ѓурѓовден, Св. Петар - Петровден и Иванден.
Mакедонската митологија
Месечината како извор на митови и верувања одиграла важна улога меѓу космичките појави , а според некои проучувања таа го држи приматот и пред Сонцето. Таа, како женски принцип, се јавува како владетел на ноќта, мракот и смртта, со што е во опозиција со Сонцето.
Поврзувањето на месечината со смртта се доведува до непосредна врска со претците, со што станува симбол на бесмртноста, среќата и одбрана од демоните.
Месечината во mакедонската митологија
Македонците сметаат дека месечината како персонифицирано суштество, е родено од бракот меѓу небото и земјата. Таа е и во непосредна врска со митот за небесните близнаци – прасоздатели на космосот.
Во традиционалните претстави, Месечината може да биде и од двата пола, па и нејзиното циклично менување добило бисексуална конотација, што се гледа и во јазичните форми: полна Месечина е од женски, додека млад Месец е од машки род.
Според едно од верувањата Сонцето и Месечината биле брат и сестра кои не се познавале и се вљубиле, поради што мајката ги проколнала никогаш да не се видат. Затоа, тие успеваат да се сретнат само еднаш во годината, на Иванден, денот на летната рамнодневница. (7-ми јули, раѓањето на Св. Јован Крстител).
Фазите на месечината имаат особено значење во секојдневието и обредите кај Македонците. Посебно се почитува младиот Месец, нов временски циклус, кој е благотворен за `се што расте. Тогаш се започнувала нова работа, собирање лековити билки, земјоделски дејности, почеток на градба. Овие верувања се изградени врз асоцијативна врска – кога месечината се исполнува, се ќе се полни и развива.
Во Гевгелиско се верува дека трудна жена што спиела под ведро небо на полна месечина “може да се фати“, значи можела да роди месечар.
Архаичните народи го мереле времето според промените на месечината и нејзините фази, како објективна мерка за времето. Македонците верувале дека месечевите фази решавале за дождовите, а со тоа и развојот на вегетацијата, па на неа се гледа и како извор на плодноста. На Месечината `и се припишувало и влијанието врз размножувањето на луѓето и животните, поаѓајки од нејзиното влијание врз женскиот организам.
Поради врската со жеското начело (менструален циклус = масец, жена = луна), месечината и нејзините фази имаат особено значење во народната медицина и магиските обреди, особено со појавата на младиот Месец кој е поврзан со многу обредно – магиски функции за здравје и плодност.
Меѓу Македонците, како и кај другите јужнословенски народи позната е митологемата за симнување на месечината од жени – маѓепснички, со што се објаснувало и нејзиното затемнување. Во Скопско, жените што ја симнувале месечината се нарекувале мeсeчарки.
Во согласност со некои претстави на Словените, месечината е бик или крава, а причина за нејзината митска суштина се роговите, (“рог“ кај Македонците, “рогоженко“ кај Украинците, “рог сребрен“ кај Белорусите).
Месечината му помагала на човекот да се ориентира во времето, особено на патниците, со што станува нивни заштитник.
Кај Македонците, во споредба со другите небесни тела месечината почесто се појавува на обредните лебови и тоа како аграрен симбол, покрај плугот и класот.
-авторизирани теренски истражувања-
Мagija na broevite
Броевите биле претставувани со многу тајни и мистичност кон кои се приклонувале нашите претци. Постоело верување дека бројот на добитокот, кошниците со пчелите, луѓето во домаќинството не смееле да се кажуваат поради заштита од злото. Во народот се верувало дека ѕвездите не смеат да се бројат, дека болниот не смее да се мери, се мереле живите членови на домаќинството и конец со нивната должина се погребувал со починатиот, како знак за распознавање кога ќе се сретнат на другиот свет или како мерка за заштита, бидејќи живите се измерени од мртвиот и со тоа воведени и ослободени од светот на мртвите.
Во природата постојат постојани броеви; еден за Сонцето, Месечината, Земјата, срцето, раѓањето, смртта, два за очите, рацете, ушите, во народот постои и магично верување за бројот чифт/ пар, маж и жена, Сонце и Месечина, дрво и земја, вода и оган и за непарните кои се секогаш симбол на неспоивост, бесконечност. Демоните се појавувале во непарните броеви, се водела сметка за убавите, веселите нешта да се формираат непарни броеви, број на сватови што идат по невеста, број на лепчиња на масата, број на цветови во венецот, број на предмети во чеизот, број на предмети при дарувањето, на вечерата што се давала за душа на покојникот морало да се постават непарен број софри, за помените на покојните пак се користеле парните броеви, број на цветови во букетот, број на лепчињата, колачите и останатите дарови за душата секогаш се парни.
Според П. Ж. Петровиќ толкувањето на броевите кај Македонците и останатите Јужни Словени може да се подреди на следниот начин (со мало дополнување):
еден- Бадник се сече со еден удар на секира, змија, ала и некои други штетници и митолошки битија можат да се убијат само со еден удар, еден е Господ;
два- два брата близнаци и два вола го опкружуваат, ‘обрабуваат’, обележуваат селото, населбата, имотот, помеѓу два огна се гони добитокот во време на епидемии, бремена жена не јаде јајце со две жолчки, ниту две споени овошја, двајца не пијат вода наеднаш, ниту двајца стануваат од столовите едновремено, на штотуку венчаните не им се дава ништо парно;
три- со три гранчиња босилек, дрен или некое друго дрво се шараат обредните лепчиња, три се наречниците, три обредни капења има човек (при раѓањето, венчавката и смртта), доколку во тек на година умрат двајца од еден дом се верувало дека ќе умре и третиот, во домот не се пали огнот три дена кога ќе почине домаќинот, во гробот се фрлаат три камчиња белутраци, има три света, еден на небото, еден на земјата и еден под земјата или некаде зад морињата, три куршума го убиваат демонот, самовилите имаат три златни влакна во косата, некои митски битија имаат три глави, некои три срца, некои три ребра, за гатање се зема вода од три извори, три реки, земја од три гроба, водата што ја дава бајачката се пие трипати, трипати се наздравува, секоја магиска дејност се обавува трипати. Трипати се турка бадник во огнот, трипати се води невестата околу олатарот, трипати се крстат луѓето барајќи помош од Бога, трипати се прогонуваат демоните, трипати се врти обредниот леб на славите, се верувало дека и Бог помага само трипати, општо позната е верата во Светото Тројство (татко, синот и Св. Дух)
четири- е број на биковите што ја држат земјата на своите грбови, четири греди ја држат кулата на ѓаволот, пред смртта Крали Марко ја крши сабјата на четири дела, четри се страните на светот, добрата или лошата вест доаѓа од четрите страни;
пет- е број на на душите што ги имал царот на сите луѓе и животни, тој бил убиен петпати, умрел петпати и имал пет товари богатство, машко дете носи сребрена обетка (менѓуша) како амјлија пет години, во баење и гатање се користат пет зрна од пет билки;
шест - е број за главите на змејот, за крилјата на ангелот, број на годините со кој жената го двори господарот, број на годините што грабнатата девојка ги минала како жена на змејскиот цар пред свршеникот да ја ослободи;
седум - според верувањето на старите, се небесите, седум се самовилските извори, аждајата има седум глави, по седум дена од смртта се дава првиот помен, вода земена од седум извори има магиска моќ. Во народното творештво бројот седум е често употребуван за значењето на долги, верни или мачни години, денови, седум обиди да се испроси невеста, седум страшни рани, копје или меч скршени на седум дела;
осум - дена зло се предвидува за оној кој убије слепа змија (слепиќ) , за оној што сонцето ќе го затекне неизмиен, на домаќинката што млекото ќе прекипи на огнот, осмо дете (во Србија се нарекува адамско колено) е среќа за семејството;
девет - небеси има според другата верзија, Богородица се кренала на деветото небо, Господ е на деветото небо, петел од девет години снел јајце, доколку за девет години некоја змија не ја види човек таа се претвора во змеј, пат кој премине старец за девет години вештерките го прелетуваат за една ноќ, нечиста вода кога ќе премине преку девет камена исчистена е, во магија се користат девет гранчиња врзани со црвен конец. Народното творештво кај Јужните Словени е преполно со девет херои, девет невести, девет сина, девет снаи, ќерки, сестри, девет дена, девет ноќи, девет години, девет камчиња, девет јаглени, девет огна, девет кули, девет води, болести, одори, одаи, оружја, рани, големото богатство или гроб на загинатиот херој е зад девет планини, девет езера, во девет пештери и сл.
Во народното творештво се сретнуваат и броевите десет, единаесет, дванаесет, тринаест, петнаесет, шеснаесет, дваесет, дваесетичетири, дваесетипет, триесет, четириесет, педесет, седумдесет, девеесетидевет, сто, триста за години, за лути рани, за садови од кои Крали Марко или некој друг јунак пиел вино и др.
Бројот четириесет од библиското предание и црквените молитви влегол и во народот така што невестата го носи венчалниот венец на гради четириесет дена, леунката и новороденчето толку дена не излегуваат од домот, толку дена се крие домашната светлина демоните, наречниците и вештерките да не ја најдат родилката со бебето, бремена жена е нечиста толку дена пред и по пораѓајот, четириесет денови во водата во која се капе новороденче се става светена вода, некаде и босилек, на четириесетиот ден од раѓањето новороденчето се носи во црквата. Четириесет дана скита душата на покојникот околу сопствениот дом, четириесет дана се оди секој ден на гробот на покојникот, гробот не се прескокнува, во жалењето на покојникот блиските не се бричат и шишаат четириесет дена. Некои народни лекарства се користат четириесет денова, мелеми се подготвуваат или стојат четириесет дена.
Aвторизирани теренски истражувања